Özet:
Bu yazımızda Patlayıcı ortamlarda kullanılan ürünler aletlerin kontrol ve denetimleri ile nasıl tamir ve bakımdan geçirilece-ği ele alınmaktadır.
Abstract :
In this article we take a short outlook about control, inspec-tion, repair, overhole and maintenance of equipment installed in explosive atmospheres.
PATLAYICI ORTAMLARDAKİ EXPROOF ALET ve TESİSLERİN DENETİMİ
1.1 GENEL BAKIŞ
Patlayıcı ortamlarda kullanılan ürünler elektrik tesisleri, exproof şartlarına uygun olup olmadıklarına dair nasıl kontrolden geçirilirler? Denetim yapacak kişinin bilgi ve becerisi ne düzeyde olmalı, hangi belgeler elde olmalı, hangi noktalara dikkat edilmeli, ayrıca özel ve istisnai durumlarda nasıl davranılması gerektiği gibi konular yazımızda ele alınarak açıklanmaya çalışılmaktadır.
Patlayıcı ortamlarda kullanılan ürünler
Patlayıcı ortamlar elektrik tesislerinin denetiminin nasıl yapılacağı IEC 60079-17’de izah edilmiştir. Patlayıcı ortam-lardaki tesislerin denetimi, bilinen diğer elektrik tesislerinden farklı değildir. Denetimler IEC 60364-6 ya göre yapılmak zorundadır. IEC 60079-17 de IEC 60364-6’nın patlayıcı ortamlarla ilgili bir eki durumundadır. (IEC 60364-6: alçak gerilim elektrik tesisleri, doğrulanması)
TERMİNATİON BOARDS hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
DENETİM İÇİN GEREKLİ BELGELER, DOKÜMANLAR
Patlayıcı ortamdaki bir tesis IEC 60079-14’göre kurulmakta olup, elde ilk devreye alma ve ilk denetim bilgileri bulunma-lıdır. Bir nevi “geçici kabul” olarak adlandırabileceğimiz bu belgeler tesis kurulup devreye alınmadan önce yapılmış olmalıdır. Sonradan ilave edilen tesisler içir ise yalnızca o tesise ait “kısmi geçici kabul” tutanağı bulunmalıdır. Yeni satın alınan bir tesis devreye alınıp çalıştırılmadan önce yetkili servis gelip her şeyi kontrol ettikten sonra bir belge düzenler ve tesisin düğmesine yetkili servis ile birlikte basılır. Aynı olayın patlayıcı ortamda kurulan tesislerde de uygulanmış olması gerekir. Bu gibi belgeler genellikle dikkate alınmaz.
Fakat işler tersine gittiğinde, tesiste sorun yaşandığında ve özellikle sigorta şirketleri devreyegirdiğinde, belgeler ve tutanaklar önem kazanır. Buradan, bir tesise denetim gayesi ile gidildiğinde ilk denetim belgeleri yok ise bir şeyler yapılamaz ve denetime başlanamaz anlamı çıkarılmamalıdır. Vurgulamak istediğimiz, işlerin ideali ve olması gerekenidir. Denetime başlamadan “olmazsa olmaz” belge tehlikeli bölge tanımlamalarının yapıldığı risk analizidir. Denetim için daha ne gibi belgeler gereklidir? Aşağıda sıralanmış ve gerekli izahatlar da yapılmıştır.
a) İlk denetim bilgileri (initial inspection). Tesis devre-ye alındığında yapılan ilk denetim (geçici kabul) veya yetkili servis denetim belge ve bilgileri elde olmalı-dır.
b) Risk analizi. Tesisin tehlikeli bölgelerini (kuşak= zone) belirleyen rapor, denetimden önce elde bulun-malıdır. Büyük tesislerde klasörler halinde, gerekçe raporları ile birlikte, paftalara işlenmiş zon haritaları bulunur. Küçük tesislerde ise teknik resimlere çizil-miş tehlikeli bölge tanımlamaları ve gerekçeleri yeterli olmaktadır. Bu belgeler yok ise, denetçi ya bu çalışmayı kendisi yapmalı veya tesis sahibinden yaptırılmasını talep etmelidir. Kısaca kuşak harita veya resimleri elde olmadan denetime başlanamaz.
c) Gaz ve tozlara göre alet grupları. Hangi gruptan aletlerin kullanılacağı (IIA, IIB, IIC ve tozlar için de IIIA, IIIB, IIIC) denetimden önce bilinmelidir.
d) Gaz ve toza göre aletlerin ısı grupları: Kullanılan aletlerin ısı grupları (T1-T6) denetime başlamadan önce bilinmelidir.
e) IP koruma seviyeleri. Kullanılan ortama göre ön görülen ve zorunlu olan asgari yabancı madde giriş düzeyleri (IP) önceden bilinmelidir. Exproof aletlerin yapıları icabı uymaları gereken IP seviyeleri ile karış-tırılmamalıdır. Örneğin Ex-d tipi bir alet IP 54’den aşağı imal edilemezler. Buna karşılık çok tozlu veya nemli bir ortamda çalışması gereken bir aletin IP seviyesi kullanıcı tarafından IP66 veya IP 55’den aşağı olamaz gibi önceden tesis sahibi tarafından belirlenmiş olabilir. Veya risk analizinde bu gibi bilgiler mevcut olabilir. Denetlemeye başlamadan önce var ise asgari IP düzeyleri bilinmelidir.
f) Var ise önceki denetim bilgileri tesis sahibinden istenmeli ve denetime başlamadan önce bir göz atılmalıdır.
g) Kullanılan exproof aletlerin sertifikalarını içeren bir dosya var ise denetlemeden önce gözden geçirilmeli-dir. Küçük kuruluşlarda bu gibi belgelere rastlanma makta aletlerin üzerlerindeki etiket bilgileri ile yetinilmekte ise de doğru değildir.
Yukarıda saydığımız tüm bu belgeler ATEX 137 yönetmeliği (çalışanların patlayıcı ortamların tehlikelerinden korunması hakkında yönetmelik, 30 Nisan 2013 tarih ve 28633 sayılı Resmi Gazete) madde 10 gereği “PATLAMADAN KORUMA DOKÜMANI” adı altında düzenlenmek zorundadır. Bir tesis denetlenmek istendiğinde istenmesi ve gözden geçirilmesi gereken ilk belge “patlamadan koruma dokümanı” olmalıdır. “Patlamadan koruma dokümanı” hazır değil ise, ya denetçi kendisi hazırlamalı veya işverenden söz konusu dokümanı hazırlatmasını talep etmelidir. Küçük kuruluşlarda genelde hepsi bir arada yürür. Uzman kişi evvela patlamadan koruma dokümanını hazırlar ve sonra da denetleme raporunu düzenler. Denetleme işi şirket içinden kişilerce de yapılabilir. İzlenecek yöntem aynıdır.
SURGE ARRESTERS hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
DENETÇİNİN BİLGİ, BECERİ ve KALİFİKASYONU
Patlayıcı ortamlardaki exprof tesislerin denetim ve bakımı eğitilmiş tecrübeli elemanlarca yapılmalıdır. Bu elemanlar; değişik tip koruma yöntemleri, bu koruma yöntemlerinin genel prensipleri, standartların bu konuda ön gördükleri ve istekleri, ulusal ve uluslar arası standartlar ve yönetmelikler hakkında bilgi sahibi olmalı ve ayrıca tehlikeli alan tanımlamasında da eğitilmiş olmalıdırlar.
Herhangi bir tesisi müfettiş sıfatı ile tarafsız olarak denetle-yen bir kişi tam yetkili sayılır ve bu kişinin öncelikle elektrik mühendisi olması şarttır. IEC 60069-17’de açıkça elektrik mühendisi sözü geçmiyor ise de “elektrik mühendisliği hakkında bilgi sahibi olmalı” denilmektedir. Büyük tesislerde çeşitli kademelerde çalışan idari ve teknik elemanlar bulunmaktadır. Bu elemanlar sürekli denetim ve bakım hizmeti vermektedirler. Genellikle yürütme ve karar yetkisi olan Müdür seviyesindeki elemanlar ile mühendis seviyesinde ve usta seviyesinde olmak üzere üç kategoride elamanlar bulunmaktadır. Bu elemanlardan istenen asgari bilgi ve beceriler aşağıda özetlenmeye çalışılmıştır.
a) Patlayıcı ortamlarda kullanılan ürünler n sorumlu, MÜDÜR veya MÜHEN-DİS seviyesinde karar verme yetkisi olan ve sorumluluk taşıyan elemanlar:
1) Elektrik mühendisliği hakkında genel bilgi sahibi olmalı.
2) Patlamadan koruma (exproof) prensipleri ve teknikleri hakkında pratik bilgi ve tecrübesi bulunmalı.
3) Mühendislik resimlerini okuyabilme ve gerekirse müdahale edebilme bilgi ve becerisi bulunmalı.
4) Patlayıcı ortamlar ile ilgili standartlar hakkında bilgi sahibi olmalı. Özellikle tehlikeli bölge tanımlamaları ile ilgili IEC 60079-10-1, IEC 60079-10-2 ve ayrıca kurulum ve bakım ile ilgili IEC 60079-14 ve IEC 60079-19 hakkında bilgisi bulunmalıdır.
5) Kalite kontrol sistemleri hakkında temel bilgi ile gözden geçirme, dokümantasyon, ölçü ve cihaz kalibrasyonlarını izleyebilip takip edebilme bilgilerine sahip olmalıdırlar.
İdareci pozisyonunda bulunan bu kişiler aşağıda bilgi ve beceri düzeylerini vereceğimiz kişileri yöneteceğinden paragraf b)’de yazılı bilgi ve becerilere de sahip olmalıdırlar.
b) Denetim ve bakım çalışmalarından sorumlu TEKNİK ELEMAN, USTA ve OPERATÖR gibi elemanlar işlerini yürütebilmeleri için aşağıdaki bilgi ve becerilere sahip olmalıdırlar.
1) Exproof tekniği ve genel prensipleri.
2) Koruma tipleri ve etiketleri
3) Bu kişiler kullanılan aletleri tanımalı ve exproofluğu etkileyen can alıcı noktaları bilmelidirler. Örneğin Ex-d tipi bir aletin bağlantı yüzeylerinin iyi sıkılanmış olması gerektiği gibi.
4) Sertifikalar ve IEC 60079 serisi standartlar.
5) Güvenli çalışma (safe work, hot work) ve yürütümü hakkında bilgi ve tecrübeleri bulunmalıdır. Bu kişiler exproof aletlerin elektriğinin nerelerden kesilip güvence altına alınacağını bilmeli ve herhangi bir çalışma veya operasyonu güvenle yürütebilmelidirler.
6) Patlayıcı ortamlarda kullanılan ürünler denetim ve bakım çalışmaları hakkında bilgi ve tecrübe
7) IEC 60079-14’e göre alet seçimi ve patlayıcı ortamlarda elektrikli aletlerin kurulup tesis edilmesi hakkında yoğun bilgi ve deneyim
8) IEC 60079-19’a göre tamir bakım değişim ve yenileme hakkında bilgi sahibi olmalıdırlar.
Burada verilen bilgiler genel anlam taşımaktadır. Her iş yerinin kendine göre özel uygulaması bulunabilir. Özellikle usta veya operatör seviyesindeki kişiler belli konularda beceri sahibi olabilirler. Örneğin yalnızca kendinden emniyetli devrelerden anlayan elemanlar bulunabilir. Bu kişiler kendi uzman oldukları sahada bakım ve denetim yaparlar. Son zamanlarda exproof tekniğinde çok çeşitle koruma yöntemle-ri geliştirilmiş ve exproof aletleri bir bakışta tanıyabilmek imkansız hale gelmiştir.
SIL 2 hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
Klasik anlamada “çelik borularla (conduit) birbirine bağlı, bol vidalı, iri cüsseli alüminyum veya çelik gövdelerden oluşan” exproof tesislerin yerini daha zarif ve kablolarla birbirlerine bağlı aletler almaya başlamış-tır. Bu aletleri sanayi tiplerinden ayırt etmek kolay olmamak-tadır. Özellikle kendinden emniyetli bir devre usulüne uygun olarak tesis edilmemiş ise sanayi tipi bir tesisten ayırt etmek kolay olmamakta ve özel uzmanlık gerektirmektedir.
BİLGİ ve BECERİLERİN BELGELENMESİ
Patlayıcı ortamlarla ilgili mevzuat ve usulleri, Avrupa Birliği ülkelerinde olduğu gibi ülkemizde de geçerli olan ATEX yönetmelikleri belirlemektedir. Dünya düzeyinde ise IEC standartları ve IEC tarafından kurulan IEC Ex Sistemi belirlemektedir. IECEx Sistemi son yıllarda yayılmakta ve muhtemelen tüm dünya ülkelerini “patlayıcı ortam tekniği ve uygulamaları” açısından bir araya getirecektir. IECEx in üç uygulaması, “sertifika veren kuruluşlar”, “yetkili servisler” ve “yetkili kişiler” den oluşmaktadır. IECEx teşkilatı bu kategorideki şirket ve kişilere belge vermektedir.
Özetle uluslar arası uygulamaya göre, patlayıcı ortamlarda denetim ve bakım yapan yetkili kişilerin IECEx teşkilatından belge almaları gerekir. Her ne kadar ATEX yönetmeliklerinde açıkça yazılı değil ise de AB ülkeleri tamir bakımları yetkili servislere yaptırmakta ve denetimleri de Onanmış Kuruluşlardan “yetkinlik” belgesi olan eğitilmiş kişiler yürütmektedirler. Alınan belgeler süresiz geçerli değildir. “Yetkili kişi”, “uygulamacı teknik personel” ve “çalışmadan sorumlu usta” ların bilgi ve becerileri en az her 5 yılda bir gözden geçirilerek yenilenmektedir.
SAFETY RELAYS hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
DENETİM USULLERİ
Büyük tesislerde patlayıcı ortam sürekli denetlenmekte olup, gerek duyulduğunda bakım işlemi yapılmaktadır. Bu gibi tesislerde çalışanlarca tesis günlük olarak denetlendiği gibi belli zamanlarda periyodik olarak başka kişilerce de kontrolden geçirilmektedir. Eğer patlayıcı ortam toz içeriyor ise temizlik ve tozun toplan-ması birinci sırada yer alır. Tozlu tesislerde exproof aletlerin yapısından ziyade ortamın kontrolü önemlidir. Tozun yoğun-luğuna göre her gün veya her vardiya temizlik ekiplerince tozların süpürülmesi ve makinelerin üzerleri, boru ve kablo-ların üzerine çöken tozların alınması gerekebilir.
“Nasıl olsa aletler toz korumalı” şeklinde düşünmek yanlıştır. Gazlarda olduğu gibi patlayıcı ortam oluşmasına fırsat verilmemeli, biriken toz temizlenerek dışarı atılmalıdır. Toz birikintisi statik elektrik, sigara izmariti gibi başka nedenle de ateş alabilir.
DENETİM ŞEKLİ: Bir tesiste denetimler iki şekilde yapılır:
a) Sürekli denetim: Tesiste çalışan eğitilmiş elemanların günlük çalışmalarında rutin olarak yaptıkları bir denetim şeklidir. Genellikle gözle muayene şeklindedir.
b) Periyodik denetim: Belli aralıklarda uzman kişilerce yapılan bir denetim şeklidir. Yakın veya yoğun muayene şeklinde yürütülür. Genellikle yetkili üst seviye uzmanlarınca veya şirket dışından talep edilen uzmanlarca yapılmaktadır.
DENETİM DÜZEYİ: Bir tesisteki denetimin düzeyi aşağıda izah edildiği gibi üç şekildedir.
1) Gözle muayene: Dıştan gözle kontrol (visual inspection) şeklidir, tesiste çalışanlarca sürekli uygulanan bir inceleme yöntemidir.
2) Yakın inceleme: Dıştan fakat biraz daha detaylı (close inspection) muayene şeklidir. Gözle muayenenin biraz daha itinalı veya yoğun olanıdır. Yetkililerce belli aralarda yapılan bir denetleme usulüdür.
3) Detaylı İnceleme: Tam detaylı içten ve dıştan kontrol (detailed inspection) şeklidir. Yakın muayeneye ilaveten aletlerin içlerinin de açılarak, hem dışına ve hem de içine bakılması ve gerekirse ölçüler alınıp kontrol edilmesi olayıdır. Gerek duyulduğunda başvurulan bir yöntemdir. Aletin çalışmasının durdurulması ve sökülerek içersine bakılması gerekir.
Ayrıca ilk devreye alırken yapılan geçici kabul ve örnekleme üzerine yapılan detaylı inceleme metotları da vardır. Örnek üzerine yapılan inceleme, gözle muayenede durumundan şüphelenilen aletlerin gerekirse sökülüp atölye ortamında detaylı incelenmesi usulüdür. Eski ve etiketi kaybolmuş aletlerde uygulanır. İlk muayene veya geçici kabulün, bağımsız kuruluşlar yerine, bazı yerlerde imalatçı tarafından yapılması yeterli görülmek-tedir. Bu konu sigorta şirketlerinin tutumuna bağlıdır.
Genel-de, bir tesisi kuran devreye alan (ilk muayeneyi yapan) ve işleten bir birinden farklı üç ayrı şirkettir. Büyük firmalar tesisi kendileri kurup işletmelerine rağmen devreye alma işini bağımsız bir kuruluşa yaptırırlar. Dünyanın her yerinde denetimin bağımsız olması arzu edilen bir husustur. Bir tesisi satanın ilk muayeneyi yapması pek mantıksız değildir. Çünkü garanti dolayısı ile sattığı malın kötü durumda olmasını arzu etmez.
Yeni satın alınan veya tamirattan yeni gelen exproof motorların rotoru ve yatakları ve ayrıca Ex-tD tipi aletlerin contaları gibi bölmelerine eğer bir şüphelenme yok ise bakmaya gerek yoktur. Denetim hizmetleri bakım yerine geçmemeli ve denetim yapılan yerde bakım yapılmasına gerek olmadığı anlamı çıkarılmamalıdır. Mümkün ise denetim elamanları ile bakım elamanları ayrı servis ve ayrı kişilerden seçilmelidir. Arzu, edilen denetimlerin şirket dışından iş güvenliği ile ilgili bir firma tarafından yapılmasıdır.
POWER SUPPLİES hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
DENETİM ARALIKLARI
Bir tesis hangi aralıklarla denetlenmelidir? Bu süreler tesisin durumuna göre yetkili kişilerce belirlenmelidir. Büyük tesislerde çalışanlarca sürekli denetim yürütülmektedir. Çoğu tesiste üretim icabı denetleme yapmak ve bakım gayesi ile aletlere müdahale de bulunmak mümkün olmamaktadır. Bazı yerlerde ise operatör dışında usta, mühendis gibi exproof yapıdan anlayan kişilerin tesislere girmesi kısıtlanmakta, ancak belli zamanlarda tesise girebilmekte ve her istedikleri zaman da müdahalede bulunama maktadırlar.
Bu gibi tesis-lerde denetim ve bakım elemanları kendilerine verilen süreyi iyi değerlendirmeli ve gerekli bakımı zamanında yapmalıdır-lar. Örneğin yer altı madenlerinde hazırlık, üretim ve bakım olmak üzere üç vardiyalı çalışılmaktadır. Bakım erken biter ise üretim veya hazırlık çalışmasına geçilmektedir. Bir tesisin çalışanlarca sürekli kontrol edilmesi dışında, şirket yetkililerince veya şirket dışından uzman kişilerce de denetlenmesi ve denetim raporlarının düzenli şekilde muhafaza edilmesi gerekir.
IEC 60079-17’de düzenli aralıklarla periyodik kontroller yapılması istemekte ve süreler işverene bırakılmaktadır. IEC 60079-17 madde 4.4.2’de denetim aralarının 3 yılı geçmemesi ve uzman tavsiyesi olmadan bu sürenin aşılmaması istemektedir. Normal şartlarda bir denetim raporunda bir sonraki muayenenin ne zaman yapılacağı yazılı olmalıdır.
MULTİPLEXER SYSTEMS hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
MUAYENE TABLOLARI
Bir tesisin düzenli ve etraflıca denetimi için yazımız sonunda denetim tabloları verilmiştir. Bu tablolar tavsiye niteliğinde-dir ve uzmanlara yol göstermek içindir. İsteyen kendine göre farklı bir tablo oluşturabilir. Tablo-01, -02 ve -03 IEC 60079-17’den alınmıştır. Tarafımdan en çok uygulanan denetim şekli ise Tablo-04 deki gibi resimli olanıdır. Bu tabloda hatalı aletler veya bölümlerinin resmi çekilerek yanına eksik görülen noktalar yazılır. Bu uygulamada hata görülmeyen aletlerden söz edilmemektedir. Resimli denetimin Tablo-01, -02, -03 ile aynı anda birleştirilerek kullanılması belki daha doğru olabilir.
TEHLİKE BÖLGESİ-0 DA (KUŞAK-0) BULUNAN ALETLERİN MUAYENESİ
Tehlike bölgesi-0 girilmesi kolay olmayan mahallerdir. Çünkü sürekli patlayıcı ortam mevcuttur veya her an oluşma ihtimali yüksektir. Bu gibi tehlikeli sahalarda genellikle sensör, algılayıcı ve duyarga gibi aletler bulunur. Bu tip aletler fazla bakım istememekle beraber genellikle temiz sahada veya kuşak-2 bölgede bulunan müşterek cihazları (güç ünitesi gibi) mevcuttur. Bu müşterek cihazların da denetim-den ve periyodik bakımdan geçirilmesi gerektiği unutulma malıdır. İşletme şartlarına göre kuşak-0 da bulunan duyargaların çalışıp çalışmadıklarının veya ölçü aleti ise kalibrelerinin kontrol edilmesi zorunludur.
Örneğin yer altı kömür madenlerinde kurulu olan metan ve karbon monoksit ölçü cihazları üç ayı geçmeyen aralarda kalibre edilmektedir. Eğer gaz yoğun ise haftada bir kalibre edilmeleri de gündeme gelebilir. Bakım ve kalibrasyon periyotları işletme şartlarına göre imalatçı veya kullanıcı tarafından belirlenmiş olmalıdır. Denetim esnasında ölçü aletlerinin kullanma kılavuzlarına bakılmalı ve ön görülen sürelerde kalibre edilip edilmedikleri kontrol edilmelidir. LPG dolum istasyonları, kazan daireleri gibi küçük tesislerde kalibrasyon ve bakımların zamanında yapıldıkları pek vaki değildir.
INTRİNSİCALLY SAFE ISOLATORS hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
BAZI ALETLERDE DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR
Esnek kablo ve borular çok sık aşınmaya ve bozulmaya maruz kalmaktadırlar. Bu tip alet ve alet parçaları daha sıkı aralıklarla denetim ve bakımdan geçirilmelidir. Eğer bir alet bakım gayesi ile sökülüp yerinden alınacak ise, elektrik bağlantıları usulüne uygun olarak kesilip emniyete alınmalıdır. Tesisten sürekli olarak sökülecekler ise bağlantı kabloları da sökülüp alınmalıdır.
Elektrikli aletlerin gerilim altında açılmaları yasak olduğun-dan yakın veya detaylı denetimleri için elektriğin kesilmesi gerekebilir. Elektrik kesilirken nötr hattının da kesilmesi gerektiği unutulma malıdır. Eksproof aletlerde genellikle kapak açılmadan bir süre beklenilmesi zorunluluğu vardır. Açılabilir kapakların üzerinde, açılmadan önce elektriğin kesilmesine ve beklenilmesine dair ikaz yazısı bulunur. Bazı hallerde ve özellikle orta gerilim kesicilerinde mekanik zamanlayıcı olabilir.
Kapak açılmaya zorlansa dahi mekanik zamanlayıcı ön görülen süre dolmadan açılmaya müsaade etmez. Ex-d muhafazalar açıldığında nem girmesine dikkat edilmeli ve gerekiyor ise sökülerek nemsiz atölye ortamına alınmalı-dır. Ex-e ve Ex-n tipi korunan aletlerde açıp kapama esnasın-da IP koruma düzeyinin bozulmamasına özen gösterilmelidir.
Elektrikli aletlerin kapakları açılırken elektriğin insanı çarpmaması yönünden olduğu gibi patlayıcı ortamı da ateşlememesi yönünden tedbir alınmalıdır. Gerilimin 24 Volt gibi düşük olduğu sanayi tesislerinde elektrik kesilmeden de kapak açılıp muayene ve bakım yapılması mümkün ise de patlayıcı ortamlarda söyle bir müdahale tehlikeli olabilir ve elektrik kesilmeden kapak açılması ve müdahalede bulunul-ması yasaktır. Bu gibi müdahalelere standart ancak kuşak-2 ve kuşak-22 de kullanılan ve koruma seviyeleri EPL-Gc veya EPL-Dc (kategori 3) olan aletlerde müsaade ediyor ise de bizce yanlıştır. IEC 60079-17 madde 4.8.1 (c) de böyle bir cümle var ise de bizce elektriği kesilmeden hiç bir alete müdahale edilmemelidir.
Yeni uygulamalarda aletlerin etiketine (X) işareti konularak özel şartlar olduğu ikaz edilmektedir. Denetleme yapılan tesislerde (X) işaretli aletler mevcut ise not alınmalı ve dokümanlardan özel şartın ne olduğuna bakılıp uyulup uyulmadığı kontrol edilmelidir. Temiz bölgede, test aletleri ile yapılan ölçü ve deneylerin tehlikeli bölgeye sirayet etmemesine dikkat edilmeli ve zorunlu ise tedbir alınmalıdır. Örneğin tehlikeli bölgeden geçen bir kablo üzerinde izolasyon testi yapılması gibi.
ELCON ADAPTERS hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
Exproof aletler üzerinde yapılan tamir bakımlar, yedek parça değişimleri ve saire gibi düzenlemeler bir yere not edilip kayıt altına alınmalıdır. Özellikle orijinalinden farklı olan yedek parçalar kullanıldığında not edilmeli ve sertifika detayları kayıt altına alınmalıdır. Herhangi bir neden ile patlayıcı ortamın sınıflandırması (zonlara ayrımı) değişir ise ortamda bulunan mevcut exproof aletlerin yeni şartlara uyumlu olup olmadığı kontrol edilmek zorundadır.
Eğer kontrol esnasında exproof alet açılıyor ise uygun şekilde kapatılmalı ve exproof özelliğine helal getirecek eksilik bırakılmamalı, özellikle conta gibi ufak parçalar unutulma malıdır.
Resim b01: Kendinden emniyetli kablo kanalı, kablo bağlantısı ve terminal örneği
KENDİNDEN EMNİYETLİ TESİSLER
Kendinden emniyetli (KE) alet ve devreler yapıları icabı kısa devre halinde ortamı tehlikeye atmadıkları için, gerilim altın-da tamir edilmeleri ve denetim ve bakımlarının da gerilim altında gerçekleştirilmesi mümkündür. KE devre ve aletler üzerinde gerilim altında aşağıdaki işlemlerin yürütülmesinin bir mahsuru yoktur.
1) KE kabloların ayrılması, aletlerin veya parçalarının yerlerinden sökülüp alınması
2) KE aletler üzerinde ayarlama veya kalibrasyon yapılması
3) Geçmeli tip KE alet veya parçaların yerinden sökülerek değiştirilmesi
4) KE alettin kılavuzunda belirtilen ve elektrik kesilmeden yapılabilen diğer işlemler.
Bu işlemleri yapan eğitilmiş kişi kendinden emniyetli devreler üzerine bilgi sahibi olmalı ve işlem yaptığı aletin kılavuzunu da iyice okuyup emniyet kurallarını hıfzetmiş olmalıdır. KE devrelerde ölçü alırken kullanılan kendinden emniyetli ölçü aletleri de mevcuttur ve tamir bakım işlerinde güvenle kullanılmaktadır. Kendinden emniyetli devrelerin temiz sahada bulunan ve kendinden emniyetliliği sağlayan cihazları da bulunmaktadır. Bu tür aletlere müdahale ederken çok dikkatli davranılmalı-dır.
Hatalı bir davranış ile gazlı bölgeye tehlikeli akım veya gerilim girebilir. Bu nedenle temiz sahada bulunan ve kendin-den emniyetliliği sağlayan güç ünitesi ve zehner-bariyerlerin elektrikleri kesilmeli ve toprak bağlantılarına özen gösteril-melidir. Toprak bağlantıları kesilecek ise önce elektrik kesilip sonra toprak hattı açılmalıdır. Resim b01’de kendinden emniyetli kablo tavası, kablo bağlantısı ve terminal (açık mavi renkli) örneği görülmektedir.
KABLOLAR ve KABLO BAŞLIKLARI
Kablo başlıklarının yakın inceleme (close inspection) metodunda, su ve toz girmesini önleyen bant veya kablo çorabını çıkarmadan elle kontrol edilerek sıkılanmış olup olmadıklarına bakılması yeterli olmaktadır. Yoğun ve detaylı incelemede elle yapılan deneyde bir uygunsuzluk görülmez ise kablo başlığının açılıp içersine bakılmasına gerek yoktur. Patlayıcı ortamda kullanılan kablo rekorlarının çelik veya pirinçten yapılı olması gibi bir şart mevcut değildir. Ancak çelik tel zırhlı kablolarda mecburen pirinç veya çelik rekor kullanımsı teknik bir zorunluluktur.
Rekorların üzerlerinde okunabilecek düzeyde Ex işaretleri bulunmalıdır. Kablo rekorlarının kendilerinden ziyade kablonun usulüne uygun olarak bağlanmış olması önemlidir. Kablo bir hortum oluşturma malı ve damar aralarından patlayıcı gazın yürüme imkanı bulmamalıdır. (bak resim b02) Exproof ortamda hangi tip kabloların kullanılabileceği IEC 60079-14 de yazılıdır. Bu standartta ise “şu tip kablo kulanılır, bu tip kablo kullanılmaz” gibi kesin çizgiler çizen cümleler yoktur. Kablolardan istenen, bulundukları ortamın şartlarına uygun olmaları ve yanmayı ilerletmemeleridir.
Kısaca kablolar ile ilgili kısıtlayıcı bir madde yoktur denilebilir. Yalnız piyasada çok kullanılan NYY tipi yanıcı kablolar uygun değildir. Zırhlı kablo kullanılması gibi bir zorunluluk da yoktur. Tesiste kullanılan kabloların üzerlerindeki yazı okunarak tipleri tespit edilmeli ve yanmayı ilerletmeyen tip (fire retardant cable) olduklarından emin olunmalıdır. İdeal olan ise halojensiz ve yangına dirençli olan kablolardır (halogen free, fire resistant cable).
Sinyal İzolatör hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
TOPRAKLAMA
Exproof elektrikli aletlerin topraklamaları ve eş potansiyel kuşaklamaları sanayi tesislerinde kullanılanlardan farklı değildir. Exproof topraklama ve exproof topraklama tesisi diye bir şey de bulunmamaktadır. Bu durum toprak tesislerinin denetim dışı kalması sonucunu doğurmaz. IEC 60079-17 madde 4.9’de topraklama ve eş potansiyel kuşaklamanın düzgün olması ve her denetlemede gözden geçirilmesi istenmektedir.
Topraklamanın sağlam olup olmadığının kontrolü toprak direnci ölçülerek gerçekleştirilir. Ölçü işlemi kendinden emniyetli bir toprak megeri ile yapılmalıdır. Çünkü tehlikeli sahaya gerilim vermek sakıncalı olabilir. Özellikle ölçülen saha Kuşak-0 ortamı içeriyor ise ölçümlere özen gösteril-melidir. Kendinden emniyetle toprak megeri bulunmuyor ise ölçüler “GÜVENLİ ÇALIŞMA” şartlarında özel önlemler alınarak gerçekleştirilmelidir (IEC 60079-14). Toz tehlikesi olan sahalarda ölçü yapılacak ise tehlikeli derecede toz olmadığı garanti edilmeli veya ölçü süresince üretimi durdurma gibi yöntemler ile tozlanmaya ara vermenin yolları aranmalıdır.
YALITIM DİRENCİ ve AŞIRI YÜKE KARŞI KORUMU
Çalışma gerilim 500 Volta kadar olan alet ve bağlı kabloların izolasyon direnci 500 VDC (doğru gerilim) ile test edilmelidir. (SELV alet ve devreler hariç) . Ölçülen direnç 1.0 MΩ (mega ohm) dan düşük çıkmamalıdır. IEC 60079-14 de elektik şebekesinin aşırı yüke karşı korunması istenmektedir. Exproof sahada elektrik kesiminde nötr hattının da kesilmesi istendiğine göre kullanılan şebeke şalterlerinin 4 kutuplu olması gerektiği de unutulmamalıdır.
MOTORLAR
Ex-e tipi, artırılmış emniyet yöntemi ile korunan elektrik motorlarında aşırı akımın yanı sıra sargıların sıcaklık artışına karşı korunması da zorunludur. Bu nedenle denetimlerde motorların termokupol bağlantılarının kontrol edilmesi unutulmamalıdır. Genellikle kesici ve yol verici gibi aletler temiz sahada bulunduklarından, tehlikeli sahada yapılan rutin kontrollerde gözden kaçmaktadır. Yakın ve detaylı bir incelemede exproof sahadaki şebekeyi koruyan kesicilere ve motor koruyucu şalterlere de bakılmalıdır. Resim b03’de motor kablo bağlantılarına dair bir örnek görülmektedir.
Ex-e ve Ex-n tipi korunan motorlarda tE süresi önemlidir. Detaylı bir denetimde motor anma değerinin ve etikette verilen tE süresinin doğrulanması gerekir. Bu iş için motor yol vericisi içersinde bulunan termik ayarlarına bakılmalı ve termiğin açma eğrisinden açma süresi tespit edilmelidir. Motorun IA/IN oranına göre açma süresi etikette verilen tE süresinden kısa olmalıdır.
LAMBA VE AYDINLATMA ARMATÜRLERİ
Aydınlatma armatürlerinde kullanılan ampullerin aşırı ısınmaya neden olup olmadıkları gözden geçirilmeli ve aşağıdaki noktalara bakılmalıdır.
a) Ampullerin güç, tip ve pozisyonlarının doğru olup olmadığı
b) Üzeri iletken kaplı plastik malzeme kullanılıp kullanılmadığı (üzeri metal folye kaplı yalıtkan parçaların kullanılmasına müsaade edilmemektedir)
c) Floresan lambalarda ömür sonu EOL belirtisi olup olmadığı kontrol edilmelidir.
Kullanım ömrünün sonu (EOL=end of life) yaklaşan floresan ampullerde aydınlatma düzeyinde düşme, titreşim (flikker), kırmızı/sarı arası değişin ışık deşarjı, elektrot yakınlarında siyah lekeler görülmektedir. Bu gibi belirtiler görülen flüoresanlar denetimlerde hatalı olarak işaretlenmelidir.
İSTİSNAİ DURUMLAR, ETİKET YENİLEME
Eğer exproof aletin sertifika plakası veya etiketi düşmüş veya okunamayacak kadar silinmiş ise aletin etiketi farklı bir yöntem ile belirgin hale getirilmeli ve sertifika detayları yeni etikete işlenmelidir. Yeni etiket yerleştirmede aletin sembolü, seri veya referans numaraları bulunmalı ve en önemlisi aletin data (veri) güvenliği bozulmamalıdır. IEC 60079-17 madde 4.3 düşen veya silinen etiketin yenilen-mesine müsaade ediyor ise de, bu madde hilebazları teşvik eder niteliktedir.
Düşmüş gerekçesi ile etiket yenilemek pek tavsiye edilen bir olay değildir. Bu nedenle denetimlerde etiketi ile oynanmış bir alete rastlanır ise, detaylı olarak incelemeye alınmalıdır. Bazı aletlerin döküm gövdeleri üzerine kabarma olarak Ex işareti veya seri numaraları işlenmektedir. Sertifikada verilen numaralar ile çakışıp çakışmadığına bakılmalıdır. Çok fazla şüphelenilen aletlerin kapakları açılıp detaylı incelemeye tabi tutulmalıdır.
Yalnız çok küçük minyatür aletlerde örneğin kendinden emniyetli devre bariyerlerinde etiket çakmak dahi sorun olmaktadır. Tek başına etiket güvencesi günümüz teknolojisinde yeterli kabul edilmemeli, şüpheli durumlarda satın alma, ve tesis kurulum dokümanları gibi detaylara bakılması tavsiye edilir.
TESİSLERDEKİ ESKİ ALETLERİN KABULÜ
Eski tesislerde kurulu olan aletlerin etiketlerini okumak ve imalatçı firma tarafından verilen sertifikaları da bulmak bazı durumlarda zor olmaktadır. Bazı hallerde elde sertifika da olsa bulunduğu ortama uygun olup olmadığını anlamak kolay olmamaktadır. Örneğin ATEX yönetmeliğinden 2003’den önce imal edilmiş aletlerde kategori veya EPL işaretleri de yoktur. Sertifikası bulunan ve etiketi de okunun 2003 yılın-dan önce imal edilmiş veya 2003 yılından önce kurulu olan exproof tesislerde mevcut aletlerin bulundukları ortama uygunluğu enine boyuna incelenip karara bağlanmalıdır.
Eski tesisleri denetleyen bir uzmanın yapması gereken önemli ve zor bir iştir. Aslında ATEX 137 1999 yılında yayınlandığında tüm kullanıcılara uyumluluklarını sağlamaları isin 6 yıl müsaade edilmiştir. Genellikle düzgün çalışan büyük firmalar gerekli işlemleri yapmış olmaktadırlar. Fakat düzgün çalış-mayan, genelde küçük firmalar, hiçbir işlem ve değişiklik yapma maktadırlar. Bu nedenle küçük tesisleri denetlemeye giden uzman arkadaşların bu hususa dikkat etmeleri, önceden yapılan bir değerlendirme yok ise, kendileri bir değerlendir-me yapmak zorunda kalabileceklerini hesaba katmalıdırlar.
2012 de hazırlanan IEC 60079-17 madde 4.3.1.2 de “sertifi-kası olmayan ve etiketi bulunmayan” aletlerden söz edilmek-tedir. IEC 60079-17’nin önceki sürümlerinde bulunmayan ve 5.sürüm hazırlığında konulmaya çalışılan bu madde bizce sakıncalıdır. Hilecilere ve uydurma alet imal edenlere ve özellikle kullanılmış eski (ATEX e uymayan) exproof aletleri satın alıp kullananlara fırsat vermektedir. Muhtemelen Avrupalılar ellerinde bulunan ikinci el exproof malzemeleri satabilmek için böyle bir madde koyarak kapıyı aralamak istemektedirler.
Özetle eski aletlerin denetiminde dikkatli davranılmalı ve detaylı incelemesi bulunmayan hiçbir eski alet düzgün olarak kabul edilmemelidir. Detaylı incelemenin ve kullanımının devamında sakınca olmadığının belgesi, tanınmış ve güvenilir bir Onanmış Kuruluş tarafından verilmiş olmasına dikkat edilmelidir. Her hangi bir uzmanın veya yetkisi bulunmayan muayene kuruluşları tarafından verilen belgeler bizce güvenli ve geçerli değildir.
Bu makale güncellenecektir…
Yazan: Elektrik Yük. Müh.
M. Kemal SARI
