ATEX; Parlayıcı, patlayıcı ortamlarda kullanılan aletler ve teçhizatlar ile bu ortamlarda çalışanların iş sağlığı ve iş güvenliği hususlarında uyulması gereken koşulları kapsayan yönetmeliklerin kısa adıdır. Patlayıcı ortamlar kelimesinin Fransızca karşılığı olan “ATmospheres EXplosives” sözcüklerinden kısaltılmıştır. Bu rumuz ile anılan ve tüm Avrupa Birliği (AB, EU) ülkelerinde geçerli olan iki adet yönetmelik (directive) mevcuttur. Bunlar:
ATEX Nedir
Nereden çıktı bu sihirli kelime
1) ATEX 153: Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik. Son hali ile 30 Nisan 2013 tarih ve 28633 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır.99/92/EC sayılı AT direktifidir. ATEX 137 olarak da bilinir.
2) ATEX 114: Muhtemel Patlayıcı Ortamda Kullanılan Teçhizat ve Koruyucu Sistemler ile İlgili Yönetmelik. Son şekli ile 30 Haziran 2016 tarihli Resmi Gazetede yayınlanmıştır. 2014/34/EU sayılı AB direktifidir. ATEX 94/9 olarak da bilinir.
Bu yönetmeliklerin özeti ve sembolü resimdeki gibi olup, tehlikeli ortam barındıra iş yerlerinde tehlikeli bölgelerin girişinde üçgen sembolü yer almalı ve bu bölgelerde bulunan mekanik ve elektrikli aletlerin etiketinde de altı köşe içinde Ex yazısı okunmalıdır. SAFETY RELAYS hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
Patlayıcı ortamlarla ilgili ATEX dışında, birde IECEx ile sembolize edilen Uluslararası Elektroteknik Komisyonu (IEC) uygulamaları mevcuttur. ATEX e yakın ve paralel yürümektedir. Aralarında teknik bir fark bulunmamaktadır. Uygulamada bazı istisnalar mevcuttur. Bunların dışında bir de USA (ABD) da uygulanan NEC teknolojisi (NEC, National Electrical Code, NFPA 70) mevcuttur. Division veya NEC 500 olarak da adlandırılmaktadır. Uluslararası gelişmeleri aşağıdaki resimdeki gibi sembolize edebiliriz.
1980 lere kadar hakim olan NEC “Division, conduit” teknolojisi yerini “ZON ve kablo” sistemine terk etmiş bulunmaktadır. Bir zamanlar çarpışan iki sistem IECEx (IECEx Systems, IEC patlayıcı ortam uygulama teknolojisi) sistemi lehine sonuçlanmış durumdadır. Yalnız Amerikalının borulu uygulaması kalmış fakat mecazi anlamda gücünü yitirerek kendini korumuştur.
Division sistemi ölmekte yerini IECEx e bırakmaktadır. Türkiyede NEC uygulamalarına halen sık sık rastlanılmaktadır. Bu sistemlerin aralarındaki önemli uygulama farklılıkları bulunmaktadır. TERMİNATİON BOARDS hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
Acaba bunlar nelerdir? Bir sonraki paylaşıma Bundan önceki paylaşımı okuyanların, “ATEX in iki kanadı olduğu” dikkatini çekmiş olması gerekir. Biri SOSYAL diğer EKİPMAN. Paylaşımlarımızda belli bir süre ekipman kanadında kalmayı düşünüyoruz. Linkedin de daha ziyade OSGB’de, ortak sağlık ve güvenlik birimlerinde çalışanlar olduğunu tahmin ediyoruz. OSGB’lerde çalışan İş Güvenliği uzmanı arkadaşlara daha ziyade ATEX in sosyal kanadı gerekli ise de teçhizat hakkında da bilgi sahibi olmaları gerekiyor. Bu arkadaşlara biraz sabırlı olmalarını önereceğiz. Bir müddet sonra SOSYAL kanada dönüp PKD hazırlama konusuna de geleceğiz.
Amerikan DIVISION+ CONDUIT sistemi öldü, yaşasın ZONE + CABLE sistemi diyemiyoruz. Eski tesislerde ve savunma sanayiinde karşımıza çıkıyor. ABD kaynaklı sanayilerde “division + conduit” uygulaması ile her zaman karşı karşıya geliyoruz. Türkiye AB (EU) yönünde gidiyor. ATEX diyoruz. ZON sistemi ile Division arasındaki dönüşüm aşağıdaki tabladaki gibidir.
Amerikalının Division 1 dediği sahalar ya ZON 0 veya ZON 1 dir. Bunlar nasıl ayırt edilir? Zon tariflerini okursanız kolayca anlarsınız.
Tehlikeli bölge, ZON nedir? Bu kadar detaya girersek konu dağılır. Konuyu öğrenmek için meraklı olan ATEX Yönetmeliklerine bir göz atmalıdır. Burada tarifler bulunmaktadır.
BORULU TESİSAT MI? KABLOLU TESİSAT MI?
Amerikalının Division’u öldü, fakat borulu uygulaması kaldı ve hem de TÜRK uygulaması lehine sonuçlandı. Bu ne demek hocam derseniz biraz açıklayalım. CONDUIT tesisatta borular ve aletlere uzanan spiraller patlama basıncının 4 katına dayanıklıdır. Propan grubunda 40 bar basınç demektir. Bunun için özel çelik boru kullanmanız gerekir. Alet girişlerinde kullandığınız spiraller de 40 bar basınca dayanmalıdır. Basınca dayanıklı metal spiral imalatı kolay değildir.
UL sertifikalı spiral fiyatlarına bakarsanız, dersiniz ki “acaba bu spiral atın veya platinden mi imal edilmiş”. Kısaca NEC e tam uygun conduit sistemi pahalı bir şakadır. Amerikalının conduit uygulaması nereden geldiğini merak ediyorsanız “ATEX ve Patlatmazlık Nedir” isimli kitabımda bölüm I e bakmalısınız. Derler ya “Türkler pratik zekalıdır”.
Conduit konusunda da pratik zeka çalışıyor ve Türkler tarafından benim gördüğüm 70 li ve 80 li yıllarda kurulan ve sonraki yıllarda da inşa edilen tesislerde, ucuz olması maksadı ile UL sertifikalı conduit yerine galvanizli su borusu, evet bildiğimiz su tesisatı boru ve bağlama elemanları tercih edilmiştir. Bildiğimiz kadarı ile galvanizli su boruları 25 bar basınca dayanır. Yüksek basınca dayansa dahi USA uygulamasında UL sertifikalı boru bağlama elemanları kullanılması gerekir.
Su tesisatı kullanmakla, “70 sente ihtiyaç duyulduğu yıllarda” aynı zamanda dövizden de tasarruf edilmiştir. Türkler, özel çelik boru yerine su borusu kullanmış da ne olmuş? Türkiye’deki tesisler patlamış kütlemiş midir? Bunları bilmemiz mümkün değildir. Unutmayınız, konumuz ATEX ve patlayıcı ortam ise de olay sonuçta bir patlama ile kalmadığı için gerçek sebebi meçhul kalmakta ve itfaiye de “elektrik kontağı” diye rapor tutarak işi kapatmaktadır.SURGE ARRESTERS hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
Bir patlamanın sonunda yangın çıkar ve yangın da delilleri alır götürür, yok eder. Batılı araştırma kuruluşları sebebi meçhul yangınları araştırdıklarında, kimya ve petrol sektöründeki çoğu yangınların ufak patlamalar sonucu ortaya çıktığını tespit etmişlerdir. Bu nedenle, ateşleme kaynaklarını izole etmek için patlatmazlık (exproof) dediğimiz teknoloji doğmuştur. Yeri gelmişken vurgulamak isteriz:
ATEX, YANGIN TEDBİRLERİNİN AYRILMAZ BİR PARÇASIDIR
ATEX Direktifinin yayınlandığı yıllarda Avrupalı uzmanlar “yeni bir yangın direktifi mi?” başlıklı makaleler yazıyorlar idi. 1980 yılından bu yana, patlayıcı ortamlarda yaptığım denetimlerde, eğer karşıma çıkan tesis Amerikan sistemine göre borulu ise işim kolay gider idi. Çünkü borulu sistem kendinin patlatmaz (exproof) olup olmadığını gözle bakıldığında söyler ve hemen kendini belli eder.
Avrupa’nın kablolu uygulamasında ise epey uğraşırsınız. Bazı hallerde sanayi tipi gibi gözüken aletlerin kutularını açıp bakmanız gerekebilir. Dünyanın globalleşmesi dolayısı ile mi nedendir bilinmez, 2000 li yıllardan sonra ABD li uzmanlar uluslararası standartlara yoğun iştirakte bulunmaktadırlar. IEC 60079 serisi standartların hazırlandığı TC 31 komisyonuna katılan uzmanların yarısı ABD li, neredeyse diğer yarısı da Alman uzmanlardan oluşmaktadır.
Bu, o ülkelerin sanayisi ile de orantılıdır. Avrupalılar kablo uygulamasında diretmediler ve borulu uygulamayı da standarda aldılar. Fakat, bu değişim 10-15 yılı aşan epey bir zaman almıştır. Bu konuda IEC 60079-14 standardının eski versiyonlarına bakmanız yeterli olacaktır. Eski sürümlerde boru konusunda “ulusal standartlar uygulanmalı” cümlesi ile iş geçiştiriliyor idi. IEC 60079-14 Ed5 11 Kasım 2013 tarihli standartta borulu uygulama hemen bütün detayları ile standartta yerini almış bulunmaktadır. Bazı konular yine milli standartlara bırakılıyor ise de, bizim için borulu bağlantıların onaylanmış olması önemlidir.
Diğer taraftan, aletlerle ilgili diğer IEC 60079 serisi standartlarda aletlere borulu girişe müsaade edilmektedir. Örneğin IEC 60079-1 standardında d-tipi korumalı aletlere borulu girişin nasıl uygulanacağı detayları ile yazılıdır. SIL 2 hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
BORU NASIL OLMALI
Bizim anladığımız ve okuduğumuz kadarı ile, IEC 60079-14 standardında tesisatta kullanılan borularda, bir basınca dayanım koşulu bulunmamaktadır. Belli aralarla ve alet giriş çıkışlarında durdurucu koşulundan başka bir önemli yaptırım yoktur. İstenen diğer bir özellikte paslanmaz olmasıdır. Tersini iddia eden ve katkıda bulunmak isteyen var ise ve cevap yazar ise memnun oluruz. Borulu sistem hakkında istenirse bir kitap yazılabilir. Burada detaya girmek istemiyoruz. POWER SUPPLİES hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
KABLO NASIL OLMALI
Diğer taraftan, IEC 60079-14 standardındaki kablolarla ilgili koşullara bakıldığında özetle “kablolar bulundukları patlayıcı ortamın fiziksel ve kimyasal şartlarına uygun seçilmeli ve yangına mukavim olmalıdır” denilmektedir. Kablolarla ilgili en önemli koşul yangına dayanıklılıktır. İngilizcesi “fire retardant” dır, “fire resistant” değildir.
KABLOLAR YANGINI İLERLETMEYEN TİP OLMALI ve IEC 60332 serisi standart koşullarını karşılamalıdır. Türkçesi ile, patlayıcı ortamda kullanılan bir kablo çıra gibi yanmamalıdır. Özellikle kabloların dış kılıfı yangına dayanıklı olacaktır. Bunun anlamı, kablo dışarıdan gelen yangına mukavemetli olacaktır. Kablonun kendi içinden gelen kısa devre dolayısı ile bir yangın çıkması dikkate alınmamaktadır. Kısa devreye karşı koruma konusunda, elektrik devrelerinin çalışması gerekir.
Çalışmaz ise ne olacak? Tabi ki kablo kavrulacak ve kaza yaşanacaktır. O an ortamda gaz var ise de ateşlenecektir. Zaten kısa devre olayında elektrikli kesiciler çalışmaz ise yapacak bir şey yoktur. Bu nedenle, bir tesisin tümü ile iyi bir bakımdan geçirilmiş ve iyi ayarlanmış olması şarttır. Ayrıca, IEC 60079-14 madde 9.3.1 de kolay kopan kabloların patlayıcı ortamlarda kullanılması yasaklanmaktadır. Bu kablolara ancak borulu tesisat döşeme usulünde müsaade edilmektedir.
Kolay kopan kablolar: 2,5 [N/mm] çekme dayanımı olan PVC kablolar ile 15 [N/mm] çekme dayanımı olan PE, elastomer ve polietilen gibi diğer cins kablolardır. Buradan çıkan anlam, piyasada TTR ve NYY gibi yumuşak ve esnek kabloların kullanılması demektir ki, Türk zekasının yıllar önce uyguladığı da bu idi. Özetle, yeni IEC 60079-14 ile çelik boru içerisinde yanabilen ve yumuşak kablo kullanımı serbest bırakılmış olmaktadır. YUMUŞAK kablo kullanımı elektrikçiler için önemli bir noktadır. Bu konuya ileride tekrar gelinecektir.
Yeni IEC 60079-14 ile Su borusu + ucuz kablo kullanımına müsaade edilmiş olmaktadır. Böylece yıllar önce Türk zekasının icat ettiği tesisat şekli onaylanmış olmaktadır. Boru içerisinde yangına dayanıksız kablo kullanımında sakınca yoktur. Yıllar önce yaptığım denetimlerde, bu tip uygulamaya onay vermişimdir. Yani uygun bulmuşumdur. 2013 yılı sonlarında Yalova’da eğitim verdiğim bir şirkette konuyu açıklayınca ilgililer sanki bayram edecekler idi.
Söz konusu fabrikada birileri denetim yapmış ve tesisatı uygunsuz bulmuştur. Şirket için NYY kabloları yenilemek bir nevi ölüm gibidir. Yine 1975 yıllarında kurulmuş olan bir LPG tüp dolum tesisindeki tesisatı da aynı şekilde onaylayınca yetkililer şaşırmışlardı. Çünkü yetkililerin okudukları NEC standardı idi. Hocam siz nereden biliyordunuz ve IEC 6079-14 açık açık müsaade etmediği halde siz farklı karar vermekte cesareti nereden buluyordunuz diyeceksin. Kendim yer altı kömür madeninden, Zonguldak’taki TTK dan emekliyim.
TTK da yer altında kullanılan kablolara alevsızmaz kablo derler ve bunların dış kılıfı yangına dayanıklıdır, yanmaz değildir. çıra gibi yanmaz, Madencinin kablosu dış darbelere karşı çelik zırhlı seçilir. Çelik zırhın ATEX ile patlayıcı ortamla alakası yoktur. Bazı uzmanlar patlayıcı ortamlarda kullanılan kabloların çelik zıhlı olması gerektiğini düşünürler. Hem çelik zırhlı ve hem de boru içerisinden çekili tesisatlar da görmüşümdür. Patlayıcı ortamlarda kullanılan kablolar çelik zırhlı olmak zorunda değildir. Bu kablolara ve kablo başlıklarına (rekorlara) devam edilecektir.
KABLO ve BORULARA DEVAM
Bilindiği gibi yangına dayanıklı kablolar halojensiz kablo olarak isimlendirilirler ve rumuzları aşağıdaki gibidir. Bu kabloların hemen tamamı esnek değildir ve başlık yapımı, aletlere bağlanması çok zordur. Elektrikçiler sevmezler. MULTİPLEXER SYSTEMS hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
FR : fire retardant, Aleve Dayanıklılık Testi: IEC 60332-1-2
NHMH, NHXMH, NHXMH 300/500 V, NHMH 300/500 V, H05RN-F 300/500 V,
NHXMH FE 180 300/500V, H07RN-F 450/750 V
N2XH 0,6/1 kV, N2XCH/2XCH 0,6/1 kV, N2XH FE 180 0,6/1 kV
N2XCH FE 180 0,6/1 kV, 2XRH FE 180 0,6/1 kV
Aleve dayanıklı kabloyu test etmek çok kolaydır. İnce kumanda kontrol veya yangın ihbar tesisatında kullanılan bir parça kabloyu alıp, çakmakla yakmaya kalktığınızda, kablo ilk anda tutuşur, fakat bir müddet sonra büzüşerek söner. Test bu kadar basit olmasına rağmen piyasadaki alev geciktirici kabloların büyük çoğunluğu uygunsuzdur. Bu tip kablolar ile çok kötü deneyimlerim olmuştur. Taşeron istediğim marka kabloyu getirmiyor “bulamıyorum piyasada yok” diyordu. Gerçekte var, fakat pahalı da onun için bahane uyduruyor.
Bende acele ettiğim için “tamam olsun” demek zorunda kalıyordum. Bir gün dayanamadım distribitörlere kendim telefon ettim ve taşerona “git şurada istemediğin kadar varmış” demek zorunda kalmıştım. Kablo imalatında çalışan arkadaşlar bana kızmasınlar ama, bu kadar basit bir konuda uygunsuz imalat yapmaya bir anlam veremiyorum. Bu nedenle hep belli bir marka kabloyu tercih etmişimdir.
Patlayıcı ortama en müsait kablo genelde dış kılıfı pembe renkli olan N2XH tipi kablolardır. Fakat bu kabloları elleçlemek ve motorlara bağlamak çok zordur. Okuyucularımız arasında “yo, biz çok kolay bağlıyoruz, hiç de zorlanmıyoruz” diye düşünenler olabilir. Kablonun bir alete usulüne uygun bağlanmasından söz ediyoruz. Aşağıda paylaştığımız resimlerdeki gibi silikonla sıvanmış bağlantılar değil. Kablo rekoru yabancı madde girişine karşı IP 54 düzeyinde koruma sağlamalıdır.
Uzun sözün kısasa, yangına dayanıklı kabloların patlayıcı ortamlarda kullanılması ideal olmakla birlikte zorunlu değildir. Patlayıcı ortamlarda neden yangına dayanıklı “fire resistance” kablo kullanılmıyor? Neden standart yapıcı uzmanlar bu konuda sıkı davranmıyor, diye düşünebilirsiniz. Bunun nedeni bence aşağıda açıklayacağım konu olabilir. Olabilir diyorum, çünkü bilmediğim başka nedenler de var olabilir Standart yapıcılar yalnızca teorik temellere bakmazlar.
Hem maliyeti ve hem de uygulanabilirliği düşünürler. Patlayıcı ortamlarda polietilen izoleli yangına dayanıklı kablo kullanılması zorunludur dediğiniz an, hareketli makinalar için uygun bir kablo bulamazsınız veya bulmakta zorlanırsınız. Okuyucularımız arasında “hocam biz buluyoruz, hiç de zorlanmıyoruz” diye düşünen olabilir. Katkıda bulunmak için bilgi veren olur ise seviniriz. Karıştırıcı veya benzeri el aletleri için belki yangına dayanıklı kablo var olabilir.
Grizulu yer altı madenlerinde bol miktarda hareketli güç kabloları kullanılmaktadır. Elektrik tahrikli tünel açma makineleri ile kömür kesicilerde kullanılan kalın (en az 3×120 mm2 kesitli) kablolar mevcuttur. Bu tip kablolarda yangına dayanıklılık istediğinizde bu günkü teknoloji ile hareketli kablo imal edemezsiniz. Dış kılıfının yangını geciktirmesi yeterli olmaktadır. Gün olur birileri yangına dayanıklı esnek (fire resistance) kablo imal eder ise, o zaman standartlara işlenerek daha güvenli kablolara kavuşulabilir.
BORULU TESİSAT
Borulu tesisatta yangına dayanıksız, ucuz ve esnek, pamuk gibi yumuşak kabloları da kullanabiliyoruz. Oh ne güzel diye düşünebilirsiniz. Esnek ve yumuşak kabloların kullanımı çok rahattır ve elektrikçilerin tercihidir. Eğer borulu sistemi tercih etti iseniz kabloları motorlara nasıl bağlayacağınızı düşünmeniz gerekir. Borulu uygulamanın kötü tarafı işte burasıdır. Bazı okuyucularımız, hiç de kötü tarafı yok, hocam çok kolay tatbik ediyoruz diye düşünebilir.
Biz patlayıcı ortam usullerine uygun kablo bağlantılarından söz ediyoruz. Bizim uygulamalarda gördüğümüz hata ve yanlışlık kabloların motorlara usulüne uygun bağlanmamasıdır. BORULU SİSTEMDİ KABLOLARIN ALETLERE örneğin MOTORA BAĞLANMASI NASIL OLACAK? TABİKİ PASLANMAZ METAL SPİRAL İLE Borulu sistem iyi güzel de, işte bunun kötü tarafı da budur. INTRİNSİCALLY SAFE ISOLATORS hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
Bizce resim-01 de üç hata vardır.
1) Rekor girişi düzgün yapılmamış, kablo yerinden çıkmış
2) Spiralin dışı siyah plastik kaplı demir. Plastik yanıcı ve demir de paslanır.
3) Borudan çıkış bu şekil olmaz. Kablo yanmayı ilerletmeyen tipten ise bu uygulama doğrudur.
Resim-02 deki kablo bağlantısı yorumları:
1) Dışı yanıcı plastik kaplı demir spiral kullanılması hatılıdır.
2) Rekor bağlantısı düzgün gözükmektedir.
3) Kablo borudan serbest çıkmaktadır. Spiral da boru içerisinde serbest durmaktadır. Bu tip uygulamaya çok sık rastlanmaktadır. Resil-01 de de aynı uygulama gözükmektedir. Bu gibi uygulamalar doğru mudur yanlış mıdır?
4) DOĞRUDUR: Eğer kullanılan kablo ATEX ortama uygun yanmayı ilerletmeyen tip ise uygundur. Borunun görevi kabloyu darbelere karşı korumaktır.
5) YANLIŞTIR: Eğer kullanılan kablo NYY tipi kablo gibi yanmayı ilerleten tipten ise uygun değildir. Bu durumda spiralin borudan rekorsuz serbest çıkışı da yanlıştır.
Yaptığımız denetimlerde gördüğümüz kadarı ile sanayide ucuz kablo tercih edilmekte ve hemen her yerde çıra gibi yanabilen NYY veya benzeri kablolar kullanılmaktadır. Bu durumda borudan çıkış resim-03 deki motor bağlantısı gibi olmalıdır. Aşağıda resim-03a ve resim-03b de borulu ve kablolu uygulamayı yan yana görüyorsunuz. Kablo yanmayı ilerletmeyen tip ise hatalı bir durum gözükmemektedir.
Resme dikkatli bakarsanız arka taraftaki motor borusuz, doğrudan kablo ile bağlıdır. Rekorun üzerinde gözükün siyah nesne muhtemelen rekor çorabıdır. Rekor çorabının da yanmayı ilerletmeyen tipten olması gerektiğini unutmayınız. Rekor çorabı da nedir? Demeyiniz. Su girmesini önleyen yarayışlı bir parçadır. ELCON ADAPTERS hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
Resim-04 de görülen hatalardan biri de spiralin, hortum kelepçesi ile tutturulmuş olmasıdır. Motor kofrasının borulu bağlantıya göre imal edilmiş olmasına rağmen rekorsuz ucuz spiral kullanılmıştır. Sinyal İzolatör hizmetleri hakkında daha fazla bilgi için sitede listelenen numaralarla iletişime geçin.
Resim-05’deki bağlantılar normal gibi gözükmektedir. Cihaza buru ile giriyor, kablo ile çıkıyor. Yani tam bir NEC uygulaması sayılmaz. Borular cihaza doğrudan girmektedir. Bu uygulama doğru mudur, yanlış mıdır? NEC uygulamasında cihaz girişinde durdurucu olması gerekir. Bu yine bir Türk uygulaması olabilir mi?
Bu uygulamanın doğru olup olmadığını anlamak için Ex-d tipi koruma ile ilgili IEC 60079-1 standardının detaylarını iyi bilmek gerekir. Borunun cihaza doğrudan girmesi bana uygun gibi gözüküyor. Bu konuda bilgisi olan ve katkıda bulunmak isteyen var ise , yazarsa çok seviniriz.
Resim-06 daki uygulamada biz bir hata görülmemekteyiz. Kullanılan kablolar uygun ve rekorlar da Ex sertifikalı ise sorun yoktur. Bu resimde dikkatinizi çekmek istediğimiz nokta, kablo tavaları veya kablo kanallarıdır. Kablo tavaları boru ile eş değer değildir. Patlayıcı ortam içerisindeki tavada bulunan kablolar alevi geciktirme özelliğine sahip olmalıdır. Yani kablo tavasının ATEX açısından getirdiği bir avantaj yoktur.
SİLİKON İLE DOLDURMA
Silikon denilen dolgu maddesinin elektrikçiler çok beğenmişe benzemektedir. Her nevi hatayı kapatmaya yarayan bu nesnenin kullanımı doğru değildir. NEc uygulamasında durdurucuları içine dökülen özel bir reçine mevcuttu ve bu reçine sertifikalıdır. Patlayıcı ortamlarda kullanılabileceğine dair bir belgesi mevcuttur. İnşaatlarda kullanılan silikonları patlayıcı ortamlarda kullanmanız yanlıştır.
Aranızda “hocam bunun neresi yanlış, yanmıyor kokmuyor, sertifikaya, belgeye ne gerek var” diye düşünen olabilir. Sorun yalnız yanıp yanmamak değil aynı zamanda sızdırmazlığın uygun olarak sağlanıp sağlanmadığıdır. Elimde düzgün bir resim bulunmamaktadır. Borulardan kablo çıkışlarının ve kabloların aletler ve motorlara girişteki boşluklarının silikonla doldurulduğunu sıklıkla görmüşümdür. Bu konuda elinde örnek resimler olan var ise gönderirlerse sevinirim.
KABLOLAR ve KABLO BAŞLIKLARI (REKORLAR)
Kablolarda ATEX uygunluk belgesi yani sertifika neden istenmez? KABLOLAR ATEX DIŞINDA MIDIR? ATEX Direktifinin Aralık 2017 tarihinde yayınlanan 2.kılavuzu madde 247’de kablolara sertifika gerekmediği yazılıdır. Bunun anlamı kablolar ATEX dışıdır. Bu doğru ve mantıklı mıdır? Bizce ne doğruour ve ne de mantıklıdır. Bu konuda “ATEX ve Patlatmazlık Nedir” isimli kitabım sayfa 108 e bakabilirsiniz. Ayrıca www.belgelendirme.com sitesinde de konu ile ilgili bilgiler yer almaktadır.
ATEX Yönetmeliği madde 4-s) de teçhizat (ekipman) tarif edilmiştir. Kablolar bağımsız iş görmediklerinden “ATEX’deki teçhizat tarifine uymamaktadır. Bu durumda kabloların değerlendirilmesi kullanıcıya, yani ATEX in diğer kanadına “sosyal direktife” (ATEX 153) bırakılmıştır. Kablolar için ATEX Yönetmeliği uyumluluk sertifikası gerekmediğine göre isteyen istediği kabloyu kullanabilir mi? Yazılı olanlara göre kablolar ATEX’in sosyal kanadına itilmiş gibi gözüküyor ise de pratik yaşam hiç de öyle değildir. Bu bir nevi “savunma sanayi ATEX dışıdır denilmesine benzemektedir. Uygulamada her ikisi de ATEX kapsamındadır.
KABLOLARDA ATEX Uyumluluk Belgesi (Sertifika) ARANMAZ. 2013 yılından önce, yani bir zamanlar, piyasada ALEVSIZMAZ KABLODAN söz edilir ve müfettişler özellikle madenlerde alevsızmaz sertifikalı kablo ararlar idi. 2013 Yılında yayınlanan “Maden İş Yerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği” ile “Grizulu Ocaklarda Elektrik Enerjisi Kullanılması Hakkında Yönetmelik” yürürlükten kaldırılmış ve Alevsızmaz kabloların durumu ortada kalmıştır.
Bu uygulamada yanlış olan, Çalışma Bakanlığının TTK’nn (Türkiye Taş Kömürü Kurumu) kullandığı kablo şartnamelerini yönetmelik halinde yayınlaması olmuştur. Bizce TTK kendine göre alevsızmaz kablo tanımlayabilir ve Onaylanmış Kuruluşlardan sertifika da talep edebilir. Bu, o kuruluşun kendi tercihidir. Kısacası, ATEX Yönetmeliği ne derse desin, kullanıcı olarak “patlayıcı ortama müsait olduğu belgelenmiş” bir kablo tercih etmek bizce en doğrusudur.
Örneğin, kullanıcı olarak satıcıya, “git şu kablonun, bizim tiner buharı içerikli ortama ve ATEX Yönetmeliklerine uygun olup olmadığına dair bir belge al gel” diyebiliriz, buna engel bir durum yoktur. Bizce, geniş alanlarda patlayıcı ortamı olan büyük kuruluşlar da TTK gibi ATEX uyumlu ve sertifikalı “patlatmaz kablo” tanımlayabilirler. Bildiğimiz kadarı ile bazı Avrupa ülkelerinde kabloların patlayıcı ortamlarda kullanılabileceğine dair Onaylanmış Kuruluştan belge talep edilmekte ve söz konusu kuruluşlar da belge (sertifika) düzenlemektedirler.
Bu durumda kullanıcının örneğin, grizulu maden, petrol ürünü depolama, rafineri, doğal gaz pampa merkezi, pentan pompa merkezi, tiner pompa merkezi gibi patlayıcı ortamın durumu hakkında Onaylanmış Kuruluşa bilgi vermesi gerekebilir. Onaylanmış Kuruluş ortamın fiziksel ve kimyasal şartlarına, ATEX ve varsa kablo ile ilgili diğer direktiflere bakarak bir uygunluk belgesi (sertifika) düzenleyebilir. Böyle bir belge kullanıcı için bir güvencedir ve çok da maliyetli olacağını zannetmiyoruz.
Eğer şirketler bizim düşündüğümüz gibi ATEX belgeli “patlatmaz kablo” (exproof kablo) sertifikası bulundurmuyorlar ve böyle bir tercihleri yok ise: KABLOLARIN UYGUNLUĞUNUN KONTROLU ATEX 153 ‘E GÖRE PKD HAZIRLAYAN UZMANA KALMAKTADIR. PKD hazırlayan uzmanlar ise genelde elektrik ve kablo hakkında ve hatta tesisin denetimi hakkında bilgi sahibi değillerdir. Bizce tesisin denetimi için mutlaka denetim yetkisi olan bir kuruluş çağrılmalı ve kabloların uygunluğu da bu kuruluşa kontrol ettirilmeli ve onaylatılmalıdır. PKD nedir bu konuya ayrıca gelinecek ve yakın zamanda paylaşımlara başlanacaktır.
KABLO BAŞLIKLARI, REKORLAR
Kablo başlıklarında ise durum tam tersinedir. Sertifikasız rekor kullanılmamaktadır. Rekorlar kendi başlarına iş göremedikleri halde neden kablolar gibi muamele görmüyorlar da “parça” (komponent) kategorisine alınıyor anlaşılır gibi değildir. Arkasında büyük firmalar yok onun için sıkı tutuluyor diye düşünmek doğru değildir. Rekorlar akmaz kokmaz, ateşleme kaynağı içermezler. Aynen kablolarda olduğu gibi, anti statik olmaları ve alevi ilerletmemeleri yeterli olmaktadır.
Yukarıda resimde görüldüğü gibi, rekorları normal sanayi tipi olanlardan ayırt etmek güç değil imkansızdır. Dikkatli bakılır ise, rekorların altı köşe yüzeyleri üzerinde patlatmaz olduklarına dair işaretler okunabilmektedir. Görünüş olarak yegane farklılık budur. Durum bu ise, bu parçalar üzerine neden titrenmekte ve neden üzerlerinde sıkı durulmaktadır?
Çünkü, rekorlar patlatmazlığı sağlayan önemli parçalardan biridir de ondan. Kabloların bağlandığı noktadan aletin içerisine gaz girmesi olasıdır. Rekorlar bir aletin patlatmazlığını sağlayan önemli bir parçasıdır. Bu nedenle üzerlerinde titizlikle durulmaktadır. Kablo başlıklarının iç yapısı ve detayları üzerinde durmak istemiyoruz. Okuyucularımızın ve konuyu öğrenmek isteyenlerin, internet kaynaklarından araştırarak kendi kendilerini yetiştirmelerini öneririz.
Kablo başlığı yapmak basit gibi gözüküyor ise de el çabukluğu ve el mahareti isteyen bir iştir. Madenlerde çalıştığım sıralarda, yalnız kablo başlığı yapan özel ustalarım olmuştur. Bazıları patlayıcı ortamlarda kullanılan patlatmaz rekorların metal olması gerektiğini düşünürler. Bu doğru değildir. Standartlar, hem plastik rekora ve hem de gövdeye müsaade eder.
Bazı tesislerde çalışanlar metal rekorları kendileri üretmeye kalkarlar. Metal kısmı üretmek kolay ise de içindeki plastik contaları üretmek kolay değildir. Standartlara göre özel eskitme testlerinden geçmeleri gerekir. Gençlik yıllarımızda biz de kendimiz rekor imal etme teşebbüsünde bulunmuşuzdur. Dış görünüş olarak patlatmaz (exproof) rekor üretmeniz mümkündür. Kimse de sizin kendi üretiminiz olduğunu anlayamaz. Unutmayınız bu doğru değildir.
Ayrıca rekorlar çok da pahalı nesneler değillerdir. Patrona üç kuruş kazandıracağınızı düşünürken daha da büyük zararlar verdirebilirsiniz. Sertifikasız ve rastgele merdiven altı (korsan) firmalarda üretilen rekor kullanmanızı tavsiye etmeyiz. Daima tanıdığımız ve güvendiğiniz firmalardan rekor temin etmeniz en doğrusudur.
BASİT GİBİ GÖZÜKEN REKORLARI AŞAĞI GÖRMEYİNİZ ONLAR SİZİN GÜVENLİĞİNİZİ SAĞLAYAN EN ÖNEMLİ ELEMANDIR. Gelecek paylaşımlarda ATEX in EKİPMAN bölümüne şimdilik ara vermeyi düşünüyoruz. Önümüzdeki günlerde biraz da ATEX in SOSYAL kanadına bakmak istiyoruz.
PKD nasıl hazırlanır ile devam etmeyi planlıyoruz. EKİMMAN konusu çok karışık ve çok fazla detaylar içermektedir. Bu konuyu öğrenmek isteyenlerin kendilerini yetiştirmelerini tavsiye ederiz. İlk yapılması gereken Ex-d tipi korumayı anlamak ve kavramaktır. Gerisi aynı mantık etrafında dönmektedir.
Yazan: Elektrik Yük. Müh. M. Kemal SARI